Vehhâbîliğe Yazılan Reddiyeler ve Analizi Osmanlılar Dönemi (1732-1818)

Din-mezhep-ku¨ltu¨r ilişkisi bağlamının en özgu¨n örneklerden biri olan Vehhâbîlik, tarihî, coğrafî, dinî, bireysel, toplumsal ve zihinsel-psikolojik kökleri/boyutları ile bir bu¨tu¨ndu¨r. Vehhâbîlik, İbn Abdu¨lvehhâb hayatta iken siyasî bir boyut kazanmış ve kurumsallaşarak mezhebe dönu¨şmu¨ştu¨r. İlk kez bir mezhebin tenkidine yönelik edebiyatın tasnifi ve derinlemesine analizine odaklanılan bu çalışma ile Vehhâbî olgunun hangi tarihsel, toplumsal, zihinsel hatta antropolojik etkilerle şekillendiği ve İslâm du¨nyasındaki yankıları fotoğraflanmak istenmiştir. Bu sayede Vehhâbîliğin fikrî arka planına dair boşluklar doldurularak, olgunun ne olduğundan öte neden ve nasıl teşekku¨l ettiği sorularının cevabı aranmıştır. İbn Abdu¨lvehhâb ve muarızları arasındaki diyalektik ilişki, Vehhâbîliğin fikrî çerçevesi ile sosyal ve siyasal boyutuna ışık tutan metinler vu¨cuda getirmiştir. İtikadî, fıkhî, tasavvufî ve siyasî-içtimâî konuların tartışıldığı reddiyelerde, imanku¨fu¨r, tevhid-şirk, tevessu¨l-şefaat, kabir ziyaretleri, ictihad ve taklid konuları öne çıkmıştır. İbn Abdu¨lvehhâb’ın tevessu¨l ve velâyet/evliya ku¨ltu¨ u¨zerine geliştirdiği tekfir nazariyesi ile bu noktadaki göru¨şlerini savunurken tercih ettiği yöntem ciddi eleştiriler almış; İbn Abdu¨lvehhâb’ın tekfir söyleminin gerekçeleri, teolojik açıdan yeterli ve savunulabilir bulunmamıştır. Vehhâbî hareketin yalnızca kendi kaynakları u¨zerinden okunması ve söz konusu kaynakların Vehhâbî hareketin askerî yönu¨ne ağırlık vermeleri pek çok açmaz oluşmaktadır. İbn Abdu¨lvehhâb’ın fikrî yönu¨ ve telifatının ortaya çıkış su¨recinde belirsizlikler bunların başında gelmektedir. Bilhassa onun, yazılarını nerede ve hangi zaman diliminde kaleme aldığı tam olarak bilinmemektedir. Ne var ki; İbn Abdu¨lvehhâb’a karşı yazılan reddiyelerin bu¨tu¨nlu¨k içerisinde incelenmesi ile bu noktadaki belirsizliklerin önemli bir kısmı ortadan kalkmıştır.